مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اردبیل:

قنات‌ها از ابتکارات تاریخی و منحصر بفرد ایرانیان برای استفاده بهینه از منابع آبی موجود در سفره‌های زیر زمینی بوده است. هر چند این ابتکار عمدتا در مناطق مرکزی و کویری ایران مشاهده شده است، با این حال در سایر مناطق ایران از جمله در استان اردبیل هم قنات‌هایی متناسب با شرایط جغرافیایی و منابع آبی در دسترس وجود دارد که هم به لحاظ میراث تاریخی و فرهنگی و هم از جهت استفاده از منابع آب در دسترس شایسته توجه بیشتری هستند.

در همین زمینه داور بستام ، مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اردبیل در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در خصوص ساختار قنات‌های استان اردبیل و تفاوت آن با قنات‌های مرکزی گفت: قنات‌های مرکز ایران سازه‌هایی هستند که عمدتا از منابع سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها آب برداشت می‌کنند.

تفاوت‌ها و مشابهت‌های قنات‌های اردبیل با قنات‌های مرکزی

وی ادامه داد: تشکیل این سفره‌ها میلیون‌ها سال زمان می‌برد و معمولا در عمق زمین قرار دارد و بهره‌برداران با اخذ مجوز از شرکت آب منطقه‌ای از طریق حفر چاه از آن استفاده می‌کنند.

این کارشناس مسائل آب یادآور شد: قنات‌های موجود در استان اردبیل عمدتا از آب‌های زیرسطحی تغذیه می‌شود و در حاشیه‌های آبرفتی در تراس رودخانه‌ها قرار دارد. هر چند قنات‌هایی هم وجود دارد که از سفره‌های زیر زمینی تغذیه می‌شود و آب برداشت می‌کند.

بستام در ادامه گفت: با توجه به اینکه این قنات‌ها اغلب در پهنه‌های آبرفتی تراس رودخانه واقع شده است، در زمان بارندگی سریع تغذیه شده و فرایند انتقال آب از زیرزمین به سطح بدون صرف هزینه و انرژی و به صورت ثقلی به مظهر قنات منتقل شده در اختیار بهره‌برداران قرار می‌گیرد.

این کارشناس مسائل آب بیان کرد: یکی از تفاوت‌های قنات‌های اردبیل با قنات‌های مرکز ایران عمق آنهاست ، به طوری که قنات‌های مرکز ایران بعضا بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر عمق دارند اما قنات‌هایی که اردبیل واقع شده‌اند، بین هشت تا ۱۰ متر عمق دارد. علاوه بر این در حالی که طول قنات‌های مرکز ایران در مواردی تا ۵۰ کیلومتر هم می‌رسد طول قنات‌های اردبیل بین ۵۰۰ متر تا یک هزار متر است.

مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اردبیل در عین حال در خصوص مشابهت‌های قنات‌های اردبیل با قنات‌های مرکزی گفت: اساسا قنات تعریف و سازه خاص خود دارد به طوری که باید دارای بخش‌های مختلف مانند مادر چاه، میله، مظهر دارد و این بخش‌ها در قنات‌های اردبیل هم وجود دارد.

بستام با تاکید بر لزوم تحقیق درباره تاریخ قنات‌های اردبیل گفت: قنات روستای کرد کندی در بخش تازه‌کند انگوت با توجه به ساختاری که دارد بیش از ۲۰۰ سال قبل احداث شده است. این قنات بین ۳۰ تا ۴۰ لیتر آب داشت اما الان به علت خشکسالی و عدم تغذیه خشک شده است.

این کارشناس مسائل آب اضافه کرد: طول این قنات ۴۰۰ متر و عمق آن بین هشت تا ۱۰ متر دارای اتاقک استراحتگاه، کوره، میله ،مادر چاه و در نهایت مظهر قنات است.

وی با تاکید بر ضروری استفاده بهینه از این سازه‌های ارزشمند و استفاده از مغنی‌های متبحر اظهار کرد: متاسفانه در سال‌های اخیر به علت عدم استفاده از مغنی‌های متبحر تعمیرات درست انجام نشده و هر جا دست زدیم تخریب شده است.

مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اردبیل خاطرنشان کرد: استفاده و بهره‌برداری از این سازه‌ها در اختیار سازمان جهاد کشاورزی و کشاورزان است و شرکت آب منطقه‌ای تنها مجوز بهره‌برداری را در این باره صادر می‌کند.

بستام در ادامه گفت: ۲۶۲ رشته قنات در استان اردبیل قرار دارد که از این تعداد ۵۰ رشته قنات عملا متروکه و غیرفعال و غیر قابل احیاست و از سوی دیگر آبدهی بیشتر این قنوات با توجه به خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارندگی کاهش یافته است.

وی در پاسخ به این سوال که چه اقداماتی منجر به تخریب سازه قنات‌ها می‌شود، ادامه داد: شخم زدن زمین واقع بر روی سازه قنات باعث فشار بر قنات و پر و مسدود شدن آن می‌شود و در اثر این اقدام ممکن است کوره قنات مسدود و جریان آب مختل شده و در ادامه این روند وجود آب دیواره قنات را تخریب کرده و باعث ریزش دیواره می‌شود.

مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اردبیل گفت: علاوه بر این بهره‌برداران و کشاورزان از لحاظ شکلی هم در حفظ و نگهداری قنات کوشا نیستند به طوری که هر کس در حوضچه و مظهر قنات کانال احداث می‌کند و با این کار طول عمر مفید قنات و مجرای اصلی قنات را از بین برده و مجرای جدیدی احداث می‌کند.

وی در پاسخ به این سوال که میراث فرهنگی چه نقشی در حفظ و نگهداری از این قنات‌ها دارد، افزود: میراث فرهنگی در قنات‌هایی که دارای قدمت بالا هستند می‌تواند ساختار آن را حفظ کند.

بستام با بیان اینکه در حال حاضر مجوز حفر و احداث قنات جدید داده نمی‌شود ، تصریح کرد: با توجه به محدودیت منابع آبی مجوز جدید برای حفر قنات داده نمی‌شود اما برای استفاده از قنات‌های موجود برابر مقررات با اعزام کارشناس اظهار نظر فنی انجام و مجوزهای لازم را می‌دهیم تا برای احیای آن اقدام شود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا در منطقه‌ای که کهریز وجود دارد احتمال قنات هم وجود دارد ، گفت: قنات باید میله چاه ، چاه قنات، مظهر و مادر چاه داشته باشد و قسمت ترکار و قسمت خشک کار سازه حفظ شود بنابراین هر جا کهریز خوانده می‌شود لزوما به معنای وجود قنات نیست.

کهریز لزوما قنات نیست/پراکندگی قنات‌های استان اردبیل

این کارشناس مسائل آب بیان کرد: نقاطی در دامنه کوه که آنجا را حفر کرده‌اند که به اصطلاح به آن گالری می‌گویند و از آن آب خارج می‌شود به آن کهریز می‌گویند ، این سازه‌ها عناصر قنات مثل میله و کوره را ندارند و نهایتا سازه انتقال آب هستند و نمونه آن در روستاهای صومعه و گرجان وجود دارد.

مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اردبیل درباره پراکندگی قنات‌های استان اردبیل گفت: عمده قنات‌های استان به تعدا ۱۴۹ رشته در شهرستان مشگین‌شهر ، ۸۰ رشته قنات در اردبیل، ۲۳ رشته در شهرستان خلخال و ۳۳ رشته قنات در منطقه مغان واقع است که بخش قابل توجهی از این قنات ها به دلیل خشک شدن، کلا از بین رفته اند و تنها 262 قنات در کل استان باقی مانده اند که تعداد زیادی از این قنات ها نیز در سالهای اخیر به دلیل خشکسالی ها در حال خشک شدن هستند.

وی بیان کرد: در دشت مغان هم قنات‌ها عمدتا در شهر گرمی که کوهپایه است وجود دارد و در شهرهای بیله‌سوار ، اصلاندوز و پارس‌آباد چنین سازه‌ای وجود ندارد. در واقع قنات در کوهپایه و ورودی دشت جایی که به اصطلاح محل ترسیب رسوب است، احداث می‌شود.

این کارشناس مسائل آب در پایان افزود: قنات‌ها جزو آثار ملی هستند و که هم بهره‌برداران و هم دستگاه‌های اجرایی باید برای حفظ و حراست از آن دست به دست هم بدهند. در عین حال نقش بهره‌برداران حیاتی و اساسی‌تر است به طوری که وقتی می‌بینند قنات با کاهش آبدهی مواجه شده است به دستگاه‌های متولی مراجعه کنند تا اقدامات آنها منجر به تخریب قنات نشود.